انواع شرکتهای تجاری در ایران

در این نوشتار قصد داریم به معرفی انواع شرکتهای تجاری در قانون تجارت ایران بپردازم. در قانون تجارت ایران مصوب سال 1311 هفت نوع شرکت تجاری منظور شده است. این شرکتها عبارتند از:
1- شرکت سهامی
2- شرکت تضامنی
3- شرکت با مسئولیت محدود
4- شرکت نسبی
5- شرکت تعاونی تولید و مصرف
شرکت سهامی
عموما شرکتهای مهم و بزرگ از نوع سهامی می باشند. شرکت سهامی شرکتی است که سرمایه آن به تعدادی سهام با ارزش یکسان تقسیم شده است و شرکا که سهامدار نامیده می شوند، می توانند با خرید هر تعداد سهام مالکیت شرکت را در اختیار بگیرند. فعالیتهای یک شرکت سهامی بر مبنای سه بخش است. 1- بخش تصمیم گیرنده 2- بخش اجرایی 3- بخش ناظر
بخش تصمیم گیرنده
مجامع سهامداران که با حضور سهامداران تشکیل می شود معرف این بخش است. مجمع هایی که برای تصمیم گیری در امور مختلف شرکت تشکیل می شود عبارتند از مجمع موسس، مجمع عمومی ،مجمع فوق العاده ومجمع عمومی فوق العاده.
بخش اجرایی
در شرکتهای سهامی یک گروه از سهامداران و با رای آنها به عنوان هیئت مدیره انتخاب می شود. هیئت مدیره وظیفه انتخاب مدیرعامل را به عهده دارد.
بخش ناظر
سهامداران ناظران و کنترل کنندگان شرکت سهامی هستند. آنها با رای خود در مجامع قدرت نظارتیشان را اعمال می کنند. بازرسین منتخب سهامداران از جانب آنها به بررسی صورتهای مالی شرکت می پردازند.
شرکتهای سهامی به دو نوع طبقه بندی می شوند: شرکتهای سهامی عام و سهامی خاص.
در شرکتهای سهامی خاص سرمایه اولیه شرکت بایستی به طور کامل توسط موسسین تامین شود. به علاوه انتقال و فروش سهم باید با موافقت میران و یا مجمع عمومی شرکت صورت گیرد. در شرکت سهامی عام بخشی از سرمایه اولیه از طریق فروش سهام به مردم و بقیه توسط موسسین تامین می شود. بنابر این هرکس می تواند اقدام به خرید این سهام نماید و برای فروش آنها هم احتیاج به موافقت دیگر سهامداران نیست. فرق عمده شرکت سهامی خاص و عام در قابلیت معامله در بازار بورس اوراق بهادار است. سهام شرکت های سهامی خاص امکان معامله در بورس اوراق بهادار را ندارد مگر اینکه شرکت به سهامی عام تبدیل شود. البته معامله سهام شرکت سهامی عام در بورس منوط به پذیرش آن در بورس است. پس فقط سهام شرکت سهامی عام در بورس مورد معامله قرار می گیرد، اما سهام هر شرکت سهامی عامی لزوما قابل معامله در بورس اوراق بهادار نیست. حداقل سرمایه برای تاسیس، حداقل تعداد سهامداران و همچنین عدم امکان صدور اوراق مشارکت در شرکتهای سهامی خاص نیز از وجوه افتراق این دو نوع شرکت سهامیست.
در شرکت سهامی – چه عام و چه خاص – مسئولیت سهامداران محدود به مبلغ اسمی سهام آنهاست. یعنی اگر شرکت اعلام ورشکستگی نماید. هر یک از سهامداران تنها باید با استفاده از سرمایه خود درشرکت بستانکاری ها را جبران کند و در صورتیکه سرمایه شرکت پاسخگوی مطالبات معوقه نبود، سهامدار مسئولیت دیگری برای پرداخت ندارد.
چرا شرکت سهامی ؟
می توان گفت که مهمترین فلسفه وجود و اهمیت شرکت های سهامی به کار گیری سرمایه وسیع برای انجام امور تجاریست. چرا که در شرکتهای غیر سهامی عموما میزان سرمایه به کار گرفته شده کم و همچنین ریسک از بین رفتن سرمایه بالاست. این در حالیست که در شرکتهای سهامی سرمایه و تعداد سهامداران می تواند بسیار زیاد باشد. مزیت دیگر شرکتهای سهامی آن است که سهامداران مدیران شرکت را انتخاب می کنند و از آن پس اداره شرکت به عهده آنهاست. شرکت در مجمع و بررسی عملکرد مدیران شرکت نهایتا دو روز در سال از سهامداران وقت می گیرد. این ویژگی شرکت های سهامی که مسئولیت سهامداران به میزان سرمایه آنها در شرکت است نیز مزیت بزرگی به شمار می رود. به عنوان مثال اگر شرکتی با سرمایه ده میلیون تومان ورشکسته شود و دوازده میلیون تومان طلبکار داشته باشد، طلبکاران حق مطالبه دو میلیون تومان اضافی را از شرکا نخواهند داشت.
حسن دیگر شرکت سهامی عدم تاثیر فوت یا خروج یکی از سهامداران در سرنوشت شرکت است. این در حالیست که در بعضی دیگر از انواع شرکت پس از فوت یکی از سهامداران امکان انحلال شرکت وجود دارد. به علاوه تنها شرکتهای سهامی هستند که موضوع عملیات آنها می تواند غیر بازرگانی باشد. قابلیت جذب سرمایه و همچنین پذیرفته شدن در بورس ( برای شرکتهای سهامی عام ) هم از وجوه برتری شرکت سهامی عام است.
شرکت با مسئولیت محدود 
به دلیل وجود شباهت بین شرکت مسئولیت محدود با شرکتهای سهامی بلافاصله به توضیح ماهیت این نوع شرکت می پردازیم. در شرکتهای با مسئولیت محدود، مسئولیت تک تک سهامداران در برابر بدهی های شرکت محدود به سرمایه گذاری آنها در شرکت است. پس اگر داشته های شرکت پاسخگوی مطالبات بستانکاران نباشد، شرکا ( اینجا دیگر نباید گفت سهامداران ) تنها سرمایه خود در شرکت را از دست می دهند و فرد طلبکار حق تامین طلب خود از اموال شخصی آنها را ندارد.
با این اوصاف شرکت با مسئولیت محدود بسیار شبیه شرکت سهامی خاص می شود. مهمترین فرق این دو نوع شرکت این است که در شرکت با مسئولیت محدود سرمایه شرکت تبدیل به ورقه های سهام نمی شود. دیگر تفاوت این شرکتها در حداقل اعضای آنهاست حداقل اعضای یک شرکت سهامی خاص سه نفر است. اما شرکت با مسئولیت محدود تنها با دو شریک قابل ثبت است.
چرا شرکت با مسئولیت محدود؟
بزرگترین مزیت شرکت با مسئولیت محدود این است که هیچ گونه حداقل سرمایه ای برای آن در نظر گرفته نشده. لذا با هر میزان سرمایه قابل تاسیس است. به علاوه الزام قانونی برای ارائه مدارک مربوط به پرداخت سرمایه وجود ندارد. شرکت با مسئولیت محدود می تواند توسط چند مدیر موظف و غیر موظف اداره شود که جز شرکا نباشند و مدت مدیریت آنها محدود یا نامحدود باشد. حسن دیگر شرکتهای با مسئولیت محدود قلمرو آگهی هاست که نسبت به شرکت سهامی بسیار محدودتر است. از ویژگی های شرکت با مسئولیت محدود می توان چنین استنباط کرد که این نوع شرکت تجاری برای بنگاه های کوچک مناسبتر است تا شرکت سهامی.
شرکت تضامنی
در این نوع شرکت ها، هر کدام از شرکا ضامن تمام بدهی ها و دیون شرکت است. یعنی اگر مثلا کسی یک چک شصت میلیونی از یک شرکت تضامنی ورشکسته در دست داشته باشد، هر کدام از صاحبان شرکت که در دسترس وی باشند موظف است تمام پول او را بدهد و اهمیتی ندارد که سهم وی از از سرمایه شرکت چند درصد یا چه قدر است. بنابراین مسئولیت شرکا در شرکت تضامنی بیشتر از سایر شرکتهاست. زیرا تعهدات آنها محدود به به مبلغ سرمایه آنها نیست و در صورت لزوم وی مجبور به پرداخت دیون از اموال شخصی خود می باشد. این مهمترین فرق شرکت تضامنی با بقیه شرکت هاست. سود شرکت تضامنی به نسبت سهم الشرکه شرکا تقسیم می شود. برای ثبت شرکت تضامنی وجود حداقل دو شریک الزامیست. همینجا این نکته را بگوییم که در ایران معنی شرکت به مجموعه چند نفره ( حداقل دو نفر ) اطلاق می شود. اما در بعضی کشورها مثل انگلستان قانون، شرکت های تک نفره (sole person) را نیز به عنوان شرکت در نظر گرفته است.
چرا شرکت تضامنی؟
شرکت تضامنی بابت تضمینی که در قبال بدهی های خود از جانب تمام شرکا دارد بسیار مطمئن است و بستانکاران با دغدغه کمتری برای وصول مطالبات خود دارند و در نتیجه راحت تر به این شرکت وام داده می شود. اما از طرف مقابل بار سنگین مسئولیت در این شرکتها موجب شده که عموما شرکتهایی که شرکا آن متشکل از یک خانواده یا دوستان مطمئن به یکدیگر هستند به سمت این نوع شرکت بروند.
شرکت نسبی
این شرکت توسط دو یا چند نفر تاسیس می شود و هر یک از شرکا به میزان درصد سهم خود در سرمایه شرکت مسئول پرداخت مطالبات هستند. به عنوان مثال اگر شرکتی با دویست میلیون تومان بدهی ورشکسته شود، کسی که چهل درصد سرمایه شرکت را طبق اساسنامه تامین کرده موظف به پرداخت چهل درصد از دویست میلیون تومن بدهی یعنی هشتاد میلیون تومان است.
بنابراین بر خلاف شرکتهای سهامی و مسئولیت محدود، در این شرکتها هم مثل شرکتهای تضامنی هر شریک در مقابل کلیه دیون و تعهدات آن مسئولیت دارد. با این تفاوت که در شرکت های تضامنی هر شریک مسئول پرداخت تمام مطالبات است ولی در شرکت نسبی هر کس بنا بر درصد مالکیت خود می بایست سهمی از کل بدهی های شرکت را بدهد. در این نوع شرکت منافع و سود به نسبت سرمایه سرمایه گذاران تقسیم می شود.
چرا شرکت نسبی؟
شرکت نسبی به نوعی هم دارای بعضی از خصوصیات شرکت تضامنیست و هم مسئولیت شدید این نوع شرکت در تضمین کل مطالبات توسط تمام شرکا را ندارد. اما در مجموع غیر از مسئولیت شرکا در قبال طلبکاران، در بقیه موارد این شرکت با شرکت تضامنی تشابه دارند. مسئله ای که در اینجا نمی توان از آن عبور کرد این است که شرکتهای نسبی و تضامنی با عدم اقبال روبرو هستند. دلیل اصلی آن هم مسئولیت زیاد شرکا، اشکالات منطقی و حقوقی و همچنین محدودیت های فراوان ( همچون انحلال شرکت پس از فوت یا محجوریت یکی از شرکا و عدم اجازه انتقال سهم به غیر مگر با اجازه دیگر شرکا) در این گونه شرکت ها می باشد.
شرکت تعاونی
شرکتهای تعاونی با فلسفه تجمیع توان تعداد زیادی از افراد که عموما به تنهایی قادر به حل بعضی مشکلات خود نیستند به وجود آمده است. شرکت تعاونی شرکتیست که در آن به جای سرمایه هر عضو ، هر کدام از اعضا در آن نقش اصلی را دارا می باشند. می توان گفت خصوصیت اصلی این نوع شرکت آن است که هر عضو بدون توجه به سرمایه وی دارای یک حق رای است. شرکتهای تعاونی به دو گروه عام و خاص تقسیم می شوند که در حالت عام هر کس می تواند به عضویت آن در بیاید . اما در حالت خاص تنها یک صنف خاص مثل دانشجویان، کارگران، پزشکان و ... می توانند عضو آن باشند. تعداد اعضای شرکت تعاونی به طور کلی باید هفت نفر یا بیشتر باشد. البته برای هر نوع خاصی از شرکت تعاونی بر مبنای نوع فعالیت و سرمایه موجود حداقل و حداکثر تعداد اعضا بایستی به مصوبه وزارت تعاون مشخص شده است.
چرا شرکت تعاونی ؟
شرکت تعاونی به کسانی که به تنهایی توان حل مشکلات خود را ندارند این اجازه را می دهد که با مشارکت با یکدیگر به موانع را برطرف کنند. به عنوان مثال در صورتیکه جمعی از افراد به یک کالای خاص به طور مستمر احتیاج داشته باشند، در صورتیکه مقدار خرید تک تک آنها اندک باشد مجبور خواهند بود آن کالا را از طریق واسطه و قیمت گرانتر خریداری نمایند در حالیکه با عضویت در یک شرکت تعاونی و تجمیع سرمایه، می شود آن کالا را از تولید کننده به صورت عمده و بدون نیاز به واسطه خریداری کرد. همین طور برای فروش کالا ، ممکن است به عنوان مثال یک کشاورز در شرایطی نیاز اضطراری به پول داشته باشد. در نتیجه با فروش فوری کالای خود و یا سلف فروشی، متحمل خسارت شود. اما در صورتی که وی عضو یک شرکت تعاونی باشد با فروش کالای خود به آن شرکت می تواند از زیان ذکر شده جلوگیری کند. برای یک مثال دیگر می توان کارگری را مثال زد که به دلیل بضاعت کم نمی تواند از موسسه ای وام بگیرد. اما با عضویت در یک شرکت تعاونی و داشتن اعتبار نزد آن شرکت او خواهد توانست با نرخ معمول اقدام به اخذ وام کند.